به مدت ۱۷۰۰ سال، بزرگ ترین شبکه تجارت دنیا ((جاده ابریشم)) بوده است. راه به هم پیوسته ای که شرق و غرب و جنوب آسیا و شمال آفریقا و غرب اروپا را به هم پیوند می داد و اثرات زیادی بر مردمان این مناطق برجای گذاشت. جاده ابریشم از ((توان هوانگ)) در چین به ((گانسو)) می‌آمد و از آنجا با عبور از آسیای مرکزی، شهرهای مهم ایران زمین، سمرقند و بخارا، سرخس، نیشابور، گرگان و ری را درمی نوردید و از حوالی قم، به قزوین و زنجان و اردبیل می رفت و به ترکیه امروزی ختم می شد.

مهم‌ترین کالایی که در جاده ابریشم می‌گذشت،(( ابریشم)) بود و البته ایرانیان، مقدار بسیاری از ابریشم خام چین را وارد می‌کردند و بعد از فرآوری آن را به کشورهای باختر زمین می فروختند. و امروز در بلندای تاریخ، بعد از تجربه قرنها صادرات ابریشم از تمدن بزرگ چین به تمدن باستانی ایران، ظرافت هنر در فرش دستباف ابریشم قم قابل تماشاست. و چه رویایی است دیدن ابریشمی که در طول سالیان سال به ایران می آمد، با هنر و عشق و تجربه و لطافت و ظرافت، تبدیل به فرش های دستبافی می شود که با چشم نوازی خیره کننده خود، ترکیب تاریخ و هنر است و به عنوان کالایی لوکس و ماندگار با حداکثر ظرافت و اوج لطافت می تواند در بازار چین عرضه گردد. گویی این فرش دستباف ابریشم قم، همان ابریشمی است که سالهای سال از شهرهای چین و با سعی و تلاش مردم سختکوش چین و به واسطه جاده ابریشم به ایران وارد می شده و امروز با تلفیق دانش و تجربه و هنر، در حال بازگشتن به مهد خویش، چین است!

***

فرش نه تنها یک کفپوش و زیرانداز و یا وسیله ای برای گرم و نرم کردن خانه، که نماد و نشانه ای فرهنگی است که می توان با مطالعه تاریخ آن، از غرب به شرق سفر كرد. همه پژوهشگران بدون چون و چرا بر این نکته اذعان دارند که فرش و فرش بافی از آسیا شروع شده و منطقه تمدن بزرگ ایران، مهد اولیه این هنر بوده است. جالب اینجاست که ۴۸۰ سال قبل از میلاد مسیح هنگامی که ((تمیستوک)) سردار آتنی که به علت تهمت خیانت و اتهام رجال آتن، به ایران گریخته بود، خشایارشا پادشاه ایران، با نگرش کسب اطلاعات نظامی و اوضاع واحوال اقتصادی و اجتماعی یونان، با مهربانی با وی رفتار کرد و هدایای ارزنده ای از جمله چند قطعه قالی وگلیم های زیبایی که دارای نقش و نگار دلفریب و گیرا بود، به وی هدیه داد. همچنین ((گزنفون)) مورخ، فیلسوف و سردار آتنی که در سال ۴۰۱ پیش از میلاد به جنگ با ایرانیان باستان پرداخته، گزارش کرده است که ایرانیان عادت دارند روی قالی‌های نرم استراحت کنند. بعد از گذشت سالیان متمادی، تقریباً در هزاره دوم پیش از میلاد، جوامع انسانی توانستند چگونگیِ به‌هم‌ریسیدنِ نخ‌ها و ساختنِ طناب را کشف کند. این اکتشاف فواید بسیار سودمندی برای هنر و صنعتِ آن دوران داشت و هنر و صنعت فرش بافی ایرانی با چنین قدمتی پا به عرصه جوامع بشری گذاشته است. هنر فرش بافی ایرانی در طول دوره های تاریخی، رشد فراوانی را طی کرده و در شهرها و مناطق مختلف آن از جمله ترکمن، خراسان، کرمان، اصفهان، کاشان، نائین، بیرجند و… سبک های گوناگونی از فرش بافی با کرک، پشم و ابریشم وجود دارد. اما طی ۱۰۰ سال گذشته، قم به عنوان سرآمد طراحی و تولید فرش دستباف ابریشم در کشور ایران و سطح جهان مطرح شده است.

***

((قم))، شهری قدیمی و باستانی و مذهبی است که در ۱۲۵ کیلومتری جنوب تهران پایتخت ایران واقع شده‌است. این شهر در شاهراه مواصلاتی و حمل و نقل ایران واقع شده و از یک سو رابط بین استان‌های صنعتی ایران با تهران و از سویی دیگر رابط استان‌ها و شهرهای جنوبی ایران با استان‌ها و شهرهای شمالی است. این اهمیت منحصر به حاضر نیست و در گذشته نیز قم به دلیل قرار گرفتن در مسیر راه ابریشم دارای اهمیت ارتباطی بوده است. قم دارای سابقه تاریخی مدونی است. طبق عقیده باستان‌شناسانی مانند ((رومن گیرشمن)) قم، از اولین مکان‌های روی زمین است که برای نخستین بار، میزبان تجمعاتی از انسان‌های اولیه بوده است و زمان پیدایش تمدن در آن به حدود ۱۰هزار سال قبل می‌رسد. در حفاری‌های جدید در تپه ((قلی درویش)) در نزدیکی مسجد جمکران قم، آثاری از کوره‌های عصر آهن با قدمت حدود سه هزار سال بدست آمده ‌است. در کنار قدمت تاریخی این شهر، اهمیت مذهبی آن و وجود مقبره حضرت معصومه (دختر امام هفتم شیعیان) و ایجاد بزرگترین حوزه علمیه شیعه در جهان که در قم واقع شده، قم را به عنوان شهری تاریخی، مذهبی و استراتژیک مطرح کرده است. اما در کنار این تاریخ غنی، امروزه قم به عنوان پایتخت فرش ابریشم دستباف ایران و جهان نیز شناخته می شود که این جایگاه مهم در کمتر از ۱۰۰ سال گذشته در قم ایجاد شده است.

گرچه فرش بافی از دیرباز بین عشایر و روستاییان قم رایج بوده، اما طراحی و تولید فرش دستباف ابریشم با دقت و ظرافت امروزی آن، در دهه دوم قرن بیستم میلادی یعنی زمانی که بازرگانان کاشان، دارهای قالی را به شهر قم منتقل نمودند، شکل گرفته است. فرش دستباف ابریشم قم دارای ویژگی های منحصر به فردی است که این فرش را در مقابل دیگر فرش های بافته شده در سراسر جهان متمایز می سازد:

• تار و پود فرش قم، از ابریشم خالص است و فرش نفیس قمی با نخ های ظریف ابریشمی بافته می شود.
• طرح های فرش قم از تنوع و گستردگی رنگ برخوردارند و از ۲۰-۳۰ رنگ تا بعضا ۱۰۰ رنگ در این فرش به کار می رود.
• نقشه فرش های ابریشمی قم، با اقتباس از داستان ها و تاریخ های مدون و نیز گستردگی و تنوع زیادی طراحی می شود.
• ترکیب نقش ها و رنگ آمیزی بدیع و هماهنگی رنگ و نقش به نحوی استادانه انجام می شود که سبک فرش قم را در میان دیگر فرش های دستباف ایجاد کرده است.
• تعداد رج فرش دستباف قم بسیار بیشتر از رج فرش های دستباف دیگر است.
• در رنگرزی ابریشم فرش قم، از رنگ های طبیعی و گیاهی استفاده می شود و در محیط آزاد، رنگ آمیزی و خشک شدن و شستشو صورت می پذیرد.
• فرش دستباف قم، خلق ارزش می کند و به عنوان یک کالای لوکس و عتیقه، هر چه هم از آن استفاه شود، باز هم قیمت می گیرد و ارزش افزوده ایجاد می کند.
• فرش دستباف قم، تنها کالای لوکسی است که کاملا منطبق با استانداردهای محیط زیست تولید می شود و در روند تولید آن، هیچ آسیبی به محیط زیست زده نمی شود و در نخ آن، رنگ آن و پردازش آن از مواد گیاهی و طبیعی و غیر شیمیایی استفاده می شود.
• فرش قم از تنها محصولاتی است که به تولید کنندگان آن هیچ اجحافی نمی شود و از بافندگان آن نیز هیچ سوء استفاده ای نمی شود به این شکل که پس از پایان بافت، شورای مزد تشکیل می شود و میزان مزد را بر اساس کیفیت بافت و ابعاد فرش تعیین می کنند و مدیرتولید فرش، موظف است کل مبلغی که شورای مزد برای آن تعیین کرده را به بافنده پرداخت کند و حق و حقوق بافنده ضایع نمی شود.
• فرش ابریشم قم یکی از معدود کالاهایی است که ده ها هنرمند گمنام، آن را طراحی و تولید می کنند، همانند یک ارکستر، که در آن نوازنده های مختلفی همراه با یک هارمونی، نت موسیقی را می نوازند و از یک رهبر اکستر پیروی می کنند، یک فرش ابریشم نیز نتیجه همراهی و همکاری و هارمونی ده ها هنرمند است که از طراحی گرفته تا تولید رنگ طبیعی تا رنگرزی و بافت این شاهکار هنری خلق می کنند.

این ویژگی هاست که فرش دستباف قم را متمایز و منحصر به فرد می سازد و هر بیننده و هنرشناسی را به خرید ترغیب می نماید. فرش ابریشم قم، زیباترین کاخ های دنیا را تزئین می کند و در زیباترین تالارهای دنیا گسترده می شود و بی شک تنها عده بسیار محدودی از ثروتمندان، قادر به خرید آن هستند، نه تنها از لحاظ قیمت بلکه از لحاظ محدود بودن میزان تولید آن!

اما در طراحی و بافت یک فرش دستباف ابریشم قم، و برای آن که این میلیون گره فرش، مبدل به یک اثر هنری منحصر به فرد شود، مراحل مختلفی طی می شود که با هم آنها را مرور می نماییم:

***

مرحله اول در تولید این اثر هنری، طراحی و نقاشی است. طراحی و نقاشی فرش دستباف قم، توسط هنرمندان اصیل و باذوق ایرانی و به صورت حرفه ای انجام می شود. در این مرحله، با بهره گیری از سبک های قدیمی مثل ((شکارگاه))، ((درختی))، ((حاچ خانمی))، ((لچک ترنج))، ((شاه عباسی))، ((خشتی)) و… که هر کدام داستانی خاص را روایت می کنند، طرح فرش، با مداد و در کاغذهای مخصوص طراحی می شود و بعد با ذوق و سلیقه طراح، و با آبرنگ، رنگ آمیزی می شود و نقشه فرش بعد از نهایی شدن، در اختیار فرش باف قرار می گیرد.

***

مرحله دوم تهیه کردن نخ ابریشم است. ابریشم، یک نخ طبیعی است که از پیله کرم ابریشم گرفته می‌شود. عمده مواد تشکیل دهنده نخ ابریشم، پروتئین است و یکی از بهترین و نرم ترین و محکم ترین نخ های دنیا به شمار می‌روند. به دلیل خاصیت براقی نخ ابریشم، فرش های بافته شده از ابریشم همانند منشورهایی هستند که اگر از جهات مختلف به آن‌ها نگاه کنیم، رنگهای متفاوتی از آن دیده می شود. جالب اینجاست که در حدود ۲٬۷۰۰ سال پیش از میلاد، نخستین بار ابریشم‌بافی در چین را انجام شده است. چینی ها روش تهیه ابریشم را از ۴۰۰۰ سال پیش می دانستند. داستان جالبی در مورد نحوه ی تهیه ابریشم بین چینی ها است که می گوید: روزی ملکه چین “سی لینگ شی” یک پیله کرم ابریشم را به اشتباه داخل آب جوشی که مخصوص شست‌وشوی دست ها بوده، می اندازد. روز بعد می بیند که تارهای ابریشمی از داخل ظرف بیرون می آیند.از این عمل لذت می برد و از آن زمان شروع به نگهداری از کرم های ابریشم می کند تا بتواند از نخ آن ها برای لباس ها استفاده کند.

برای بافت فرش دستباف قم، ابریشم مورد نیاز از کشورهای مختلف و عمدتا از چین وارد می شود و در اختیار فرش بافان و رنگ رزان برای استفاده در فرش قرار می گیرد.

***

مرحله سوم، رنگرزی و رنگ کردن نخ های ابریشم است. بر اساس طرح و نقشه فرش و رنگ های مورد نیاز در بافت فرش، نخ ابریشم به رنگ های مختلف در می آید. برای این امر، از رنگ های طبیعی و گیاهی مانند زاج، اسپرک، پوست انار، پوست گردو، روناس و… استفاده می شود تا فرش بافته شده کاملا طبیعی و رنگ آن غیر شیمیایی باشد. نخ ابریشم با رنگ های طبیعی و گیاهی جوشانده می شود، در فضای باز قرار می گیرد تا خشک شود و بعد در آب روان شستشو داده می شود و دوباره خشک می شود تا کاملا برای استفاده در بافت فرش آماده گردد. رنگرزی با مواد رنگی طبیعی و گیاهی ، اصلا برای بافنده محدودیت ایجاد نمی کند. صنعت فرش بافی امروزه از سه رنگ اصلی تشكیل شده‌اند: آبی، قرمزو زرد. مخلوط كردن دو رنگ از آنها در رنگرزی، رنگهای ثانوی، بنفش، نارنجی و سبز را ایجاد می کند و مخلوط كردن هر سه رنگ اصلی ـ اگر نسبت خاصی انتخاب شود ـ رنگ سیاه یا مجموعه رنگ های زیادی از رنگ های مرتبه سوم مانند قرمزـ قهوه‌ای، زرد و… را ایجاد می کند. گیاهی بودن و طبیعی بودن رنگ ابریشم برای بافت فرش دستباف، هم نوعی چشم نوازی و تنوع طبیعی ایجاد می کند، هم دوام و ماندگاری آن را بالا می برد و شستشوی فرش، باعث تغییر رنگ آن نمی شود و از همه مهمتر نوعی روح طبیعی و معنوی در فرش ایجاد می کند که با هیچ فرش ماشینی و مدرنی قابل قیاس نمی باشد.

***

مرحله بعد، آماده کردن دار قالی و تلاش همراه با عشق قالیباف هاست. دارهای قالی در گذشته، همگی چوبی و امروزه بعضا چوبی یا فلزی هستند. بافنده فرش دستباف قم، معمولا خانم هایی هستند که برخی از آنها ۵۰ سال به شغل قالیبافی پرداخته اند. عشق، هنر، ظرافت، لطافت و دقت از ویژگی های قالیبافان قمی است که فرش دستباف را همراه با روح معنوی قم، تاریخ بلند قم، تاریخ زیبای ابریشم، رنگ گیاهی ابریشم و طرح های ماندگار و داستانی می بافند و در معرض دید قرار می دهند. جالب اینجاست که اکثرا قالیبافان در حال فرش بافی، در حال شعر خواندن و دعا خواندن هستند و این روح زیبا و هنر انسانی ذره ذره و با هر گره فرش دستباف در آن فرش تجلی می یابد و این فرش را به صنعتی خاص و منحصر به فرد تبدیل می کند که قابل قیاس با دیگر کفپوش ها نمی باشد.

در این مرحله که از ۶ ماه تا ۲-۳ سال بسته به متراژ فرش زمان می برد، بر اساس طرح و نقش از پیش تعیین شده که مقابل چشمان بافنده قرار می گیرد، فرش بافته می شود و نهایی می شود. و بعد از پایان بافت، از دار قالی جدا می شود و برای مراحل بعدی آماده می گردد.

***

بعد از اتمام بافت، مرحله ((پرداخت)) و ((شستشو)) و آماده سازی و پردازش فرش است. در این مرحله به روش دستی، لایه های رویی فرش پردازش و روتوش می شود تا ناصافی و پستی و بلندی فرش برداشته شود و فرش به صورت یک لایه ی نازک و صاف و لطیف آماده گردد. بعد از پرداخت، فرش با آب قم و مواد شوینده شستشو داده می شود تا کاملا تمیز و یکدست شود و هیچ کثیفی در آن باقی نماند. و بعد دوباره پرداخت می شود تا کاملا نرم و نازک و لطیف و به صورت جلا یافته درآید.

***

آخرین مرحله فرش دستباف ابریشم، رفوکاری فرش است. در این مرحله با چرم طبیعی اطراف و کناره های فرش بافته می شود تا استحکام آن بیشتر شود و همچین اگر مشکلی در بافت فرش و چله کشی و سرنخ و… وجود داشته باشد با هنر و دقت رفوکاران به طور کامل رفع می گردد تا فرش به صورت کاملا بدون عیب و نقص در اختیار مصرف کننده قرار گیرد.

***

بسیاری از افرادی که فرش ابریشم قم را برای اولین بار می بینند، فکر می کنند که این محصول، یک تابلو نقاشی است و پس از لمس کردن و شنیدن توضیحات راجع به آن متوجه می شوند که این تابلو نقاشی نیست بلکه با میلیون ها گره از نخ ابریشم ساخته شده است. وجود این همه مراحل متعدد، تلاش و کوشش ده ها نفر متخصص و هنرمند علاقمند و عاشق، حلول روح معنوی و فیزیک قدسی و تاریخی شهر قم، شعرخوانی و دعاهای بافنده های فرش و عشق و علاقه آنها به این هنر، وجود نخ ابریشم به عنوان یک نخ طبیعی حاصل از طبیعت جاندار و بهره گیری از مواد گیاهی و طبیعی برای رنگ آمیزی، بی گمان ترکیب منحصر به فرد تاریخ، هنر و ظرافت است که در فرش دستباف ابریشم قم تجلی می یابد و به عنوان هنری منحصر به فرد و فاخر،کالایی ماندگار و نفیس و دست ساخته ای لوکس و عتیقه را فرام می آورد که در هر منزل و سرایی چشم نواز و آرامش بخش و معنویت بخش انسانها در سراسر گیتی می باشد.

این نوشته با بهره گیری از فیلم مستند ((فرش قم، فرش دل)) ساخته آقای مجید ایرانی و ویرایش آقای محمد اخوی پور و همچنین سایت های اینرنتی www.iran-carpet.com/ – www.aryapajoo.com –   www.makbaf.com – www.wikipadia.org و به عنوان متن فیلم مستند فرش قم به زبان چینی (نریشین چینی) به رشته تحریر درآمده است.) سید علی ناظم زاده